GRAAD 12 GEOGRAFIE OORLEWINGSGIDS: NEDERSETTINGS EN DIE EKONOMIE VAN SUID-AFRIKA

1. Nedersettings

Definisie: 'n Groep mense wat daagliks in 'n gebied met geboue, kommunikasienetwerke en infrastruktuur woon.
1.1. Konsepte
- Standplaas: Spesifieke stuk grond waarop die nedersetting gebou is.
  - Waarom daar?
    - Watervoorsiening, vrugbare grond, weiding.
    - Woude vir brandstof en boumateriaal.
    - Minerale.
    - Natuurlike hawe.
  - Tipes standplase:
    - Droëpunt: Standplaas is in 'n nat area, maar die nedersetting is bokant die vloedlyn gebou om oorstromings te vermy.
    - Natpunt: Standplaas is in 'n droë area waar die nedersetting naby die waterbron gebou word (bv. rondom 'n oase).
    - Verdediging: Standplaas is op hoë grond vir veiligheid en inwoners kan hul vyand van 'n afstand sien.
  - Faktore wat standplaas beïnvloed: Heuwels verskaf goeie verdediging, bosse verskaf brandstof en boumateriaal, water vanaf rivier, vrugbare grond, droë standplaas bo moerasagtige grond, goeie gras vir veeboerdery, paaie kom bymekaar.
- Ligging: Posisie van die nedersetting m.b.t. die omringende omgewing (bv. riviere).
  - Waarom daar?
    - Bokant vloedlyn.
    - Warmer noordfrontende helling in Suidelike Halfrond.
    - Warmer middelhelling of termiese gordel.
    - Naby vervoerroetes (paaie) vir toeganklikheid.
1.2. Tipes Nedersettings
- Landelik: Enkelfunksioneel (Primêre aktiwiteite).
- Stedelik: Multifunksioneel (Sekondêre en Tersiêre aktiwiteite).
1.3. Verskille in Grootte van Nedersettings (Hiërargie)
- Landelik:
  - Plaasopstal: 'n Enkelplaas en buitegeboue.
  - Plaasdorpie: 'n Los groepering van 'n paar plaasopstalle.
  - Dorpie: 'n Digter groepering van verskeie plaasopstalle.
- Stedelik:
  - Dorp: 'n Digbewoonde stedelike gebied (bv. Harrismith of Beaufort-Wes).
  - Stad: 'n Groot dorp waar baie mense woon en werk (bv. Oos-Londen, Bloemfontein).
  - Metropool: 'n Hoofstad in 'n gebied wat omring word van afhanklike dorpe (bv. Kaapstad, Durban, Port Elizabeth).
  - Konurbasie: 'n Groot stedelike gebied gevorm deur groei en vereniging van 'n aantal stede en dorpe (bv. Witwatersrand).
  - Megalopool: 'n Reuse stedelike kompleks gevorm wanneer 'n aantal konurbasies saamsmelt (bv. Boston, New York en Washington).
1.4. Landelike Nedersettingpatrone
- Kern Nedersetting:
  - Plaasopstalle naby mekaar.
  - Grond wat aan een eienaar behoort.
  - Kenmerke: Los stukkies grond, voorman bestuur landjies, geen onafhanklike besluite, woon in dorpie, baie rondreisery, meganisasie moeilik.
- Verspreide Nedersetting:
  - Plaasopstalle ver uitmekaar.
  - Plaasgrense, plaasopstalle.
  - Kenmerke: Groot enkele stuk grond, bestuur self plaas, onafhanklike besluite, woon op plaas, geen rondreisery, meganisasie maklik.
1.5. Nedersettingsvorme
- Rond: Rondom sentrale punt.
- Kruispad: Waar paaie kruis.
- Linier: Langs 'n pad of 'n rivier.
1.6. Landelike Nedersettingkwessies
- 1.6.1. Landelik-Stedelike Migrasie
  - Definisie: Beweging van landelike na stedelike gebiede.
  - Faktore:
    - Trek-faktore (lok mense na stede): Beter werk, salarisse, opvoeding, mediese fasiliteite, naglewe.
    - Stoot-faktore (forseer mense na stede): Meganisasie, lae salarisse, droogtes, misdaad, werkloosheid.
  - Gevolge: Leë plaashuise, misdaad (plaasmoorde), werkloosheid, min nuwe beleggings, baie ou mense, min jong mans, lae eiendomspryse, winkels wat sluit, leë skole, swak dienste.
  - Strategieë om mense in landelike gebiede te laat aanbly: Adverteer dorp, ontspanning, toerisme, restaureer geboue, plattelandse skole, goedkoop persele vir nywerhede.
- 1.6.2. Grondhervorming
  - Ongeregtigheid: Enige optrede wat onbillikheid teenoor iemand anders, of skending van iemand se reg insluit.
  - Definisie: Ongeregtighede aangespreek waar mense gedwing is om hul grond te verlaat.
  - Beleide:
    - Grondrestitusie: Grond aan oorspronklike eienaars teruggegee.
    - Grondherverdeling: Regering maak grond aan voorheen benadeelde mense beskikbaar.
    - Grondbesithervorming: Om die regte van mense te verseker wat op grond woon wat deur ander besit word.
  - Uitdagings: Vrywillige verkoper/koperklousule, duur proses, lang proses, boerdery steeds bestaans, geen ekonomiese groei, dispute i.v.m. eise, geen kennis van boerdery, nuwe eienaars nie goed opgelei nie.
1.7. Tipes Stedelike Nedersettings
- Sentrale Plek: Dorpe wat omliggende landelike gebiede voorsien van goedere en dienste.
  - Lae-orde funksies en dienste: Benodig dikwels (brood, melk, dokter), kleiner drempelbevolking, groot aantal winkels/dienste.
  - Hoë-orde funksies en dienste: Benodig nie altyd nie (spa), groot drempelbevolking, minder winkels/dienste.
- Handel en Vervoer (Gevestig deur vervoerroetes):
  - Vragbrekingspunte: Vervoer verander (bv. seevervoer na padvervoer, Kaapstad).
  - Aansluitingsdorpe: Kruising van twee of meer hoofverkeerroetes (bv. De Aar).
  - Poort-/deurgangsdorpe: Ingangspunt by 'n fisiese versperring (bergpasse, bv. Worcester).
- Gespesialiseerde Stede (Ontwikkel a.g.v. een hooffunksie):
  - Mynbou (bv. Welkom).
  - Opvoedkunde (bv. Stellenbosch).
  - Nywerheid (bv. Secunda).
  - Ontspanning (bv. Margate).
  - Pendelaar (bv. Soweto).
1.8. Sentrale Plek en Verstedeliking Konsepte
- 1.8.1. Sentrale Plek Konsepte
  - Invloedsfeer: Die gebied waarvandaan 'n besigheid klante trek.
  - Drempelbevolking: Die minimum aantal mense benodig om 'n besigheid te onderhou.
  - Reikwydte: Die maksimum afstand wat 'n verbruiker bereid sou wees om te reis om iets by 'n sentraleplek te koop.
- 1.8.2. Verstedeliking Konsepte
  - Stedelike Groei: Toename in die getal stedelinge a.g.v. verstedeliking en natuurlike aanwas.
  - Vlak van Verstedeliking: Persentasie (%) van die totale bevolking wat in stedelike gebiede bly op 'n gegewe tyd (bv. 50%).
  - Verstedeliking: Toename in die proporsie mense wat in stedelike nedersettings woon (bv. 0,8 miljard in 1950 tot 4,5 miljard in 2020).
  - Tempo van Verstedeliking: Die snelheid waarvolgens verstedeliking geskied (vinnig/stadig).
  - Stedelike Uitbreiding: Die fisiese groei in area (groter word) van stadsgebiede.
  - Teenverstedeliking: Mense beweeg van stedelike gebiede na landelike gebiede.
  - Onplanmatige Stedelike Uitbreiding: Die snelle, onbeplande en vormlose groei van stedelike nedersettings.
1.9. Grondgebruiksones
- Sentrale Sakekern (SSK):
  - Ligging: In die stadkern.
  - Kenmerke: Hoogste grondwaardes, mees toeganklikste, hoogste gebouedigtheid, hoogste geboue.
- Oorgangsone (Vervalsone):
  - Ligging: Sone van gemengde en veranderende grondgebruik, woongebiede word kommersieel.
  - Kenmerke: Dikwels 'n vervalsone, eienaars onderhou nie die gebied of geboue nie, werkersklas inwoners woon hier in hoë-digtheid woonstelle of klein huise.
- Ligte Nywerheidsone:
  - Ligging: Dikwels naby die SSK of in beplande industriële komplekse, naby padvervoer.
  - Kenmerke: Min geraas en lugbesoedeling.
- Swaar Nywerheid:
  - Ligging: In die buitewyke van die stad waar grond die goedkoopste is, naby hoof pad- en spoornetwerke, op gelyk grond naby 'n waterbron.
  - Kenmerke: Lae-inkomste behuising is dikwels naby geleë, baie lug- en geraasbesoedeling.
- Middel- tot Hoë-inkomste Woongebied/Vooraanstaande Woongebied:
  - Ligging: Weg van die SSK.
  - Kenmerke: Het dikwels 'n goeie uitsig, meenthuise en groot huise, groter eiendomme, goeie dienste en fasiliteite, ontspanningsareas ingesluit.
- Lae-inkomste Woongebiede/Werkersklas Woongebiede:
  - Ligging: Baie naby mekaar, naby die besigheidsgebied.
  - Kenmerke: Minder fasiliteite en swak dienste, klein blokke, geboue lyk eenders.
- Groen Gordel/Ontspanning:
  - Ligging: Geen geboue in die gebied nie.
  - Kenmerke: Word gebruik as openbare tuine, parke en sportvelde, baie bome en grasperke, dra by tot skoon lug, kalmeer verkeer, verlaag geraasvlakke.
- Stadsrandgebied:
  - Ligging: Gemengde grondgebruik met stedelike en landelike funksies.
  - Kenmerke: Stedelike funksies (stortterreine, lughawens, begraafplase, gholfbane), grondgebruik begin verander van landelik na stedelik, groot eiendomme, minder ontwikkelde areas, kleinhoewes en plasies.
- Informele Nedersettings:
  - Ligging: Aangetref aan die stadsrandgebied.
  - Kenmerke: Geen dienstevoorsiening, hoë vlakke van armoede, hoë misdaadkoers, huise met plastiek/hout/sinkplaat, ongesonde omstandighede, baie digte behuising met onbeplande straatpatrone.
1.10. Straatpatrone
- Ruit of Reghoekig:
  - Voorkoms: Paaie kruis reghoekig, ou patroon.
  - Voordele: Maklik om te vestig, grond word maklik verdeel, maklik om plekke te kry.
  - Nadele: Stadige verkeersvloei, eentonig, ongelukke.
- Radiaal:
  - Voorkoms: Paaie straal uitwaarts vanaf 'n sentrale punt soos 'n spinnekopweb.
  - Voordele: Makliker verkeersvloei, alle paaie kom by sentrale punt uit.
  - Nadele: Verkeersknope, stadige verkeersvloei, vermorsing van ruimte.
- Onreëlmatig:
  - Voorkoms: Geen struktuur, kan beplan of onbeplan wees.
  - Voordele: Verbeter verkeersvloei, minder kruisings, aangepas by die landskap/topografie.
  - Nadele: Moeilik om te beplan, maklik verlore raak, moeilik om uit te brei.
1.11. Stadsprofiele
- Definisie: 'n Stedelike profiel is die syaansig van die stadsgebied wat verskille in hoogte van geboue toon.
- Verandering in gebouhoogte en digtheid: Hoe nader aan die SSK, hoe hoër en digter die geboue. Hoe verder weg van die SSK, hoe laer en minder dig die geboue.
- Redes vir verandering:
  - Grondwaarde: Grond is duurder in die SSK, wat lei tot vertikale geboue en digte bebouing op kleiner lappies grond. Grondwaarde is laer weg van die SSK, wat horisontale geboue moontlik maak.
  - Kompetisie: Hoër kompetisie vir ruimte in die SSK.
  - Verkeersdrukte: Minder verkeersdrukte weg van die SSK.
  - Geraas: Minder geraas weg van die SSK.
  - Parkeerruimte: Meer parkeerruimte weg van die SSK.
1.12. Stedelike Kwessies
- 1.12.1. Verkeersopeenhoping
  - Definisie: Te veel voertuie vertraag verkeer.
  - Oorsake: Te veel mense gebruik eie motors, nie genoeg openbare vervoer, ou straatpatroon.
  - Effekte: Lugbesoedeling, meer ongelukke, stres, gesondheidsprobleme, padwoede.
  - Oplossings: Verbeter openbare vervoer, saamry-klubs, desentralisasie van besighede, sinkroniseer verkeersligte.
- 1.12.2. Stedelike Verval
  - Definisie: Agteruitgang van dele van die stadsgebied.
  - Oorsake: Oorbevolking in die stad, leë geboue.
  - Effekte: Krotbuurttoestande, dienste verval, toename in besoedeling, area vervuil.
  - Oplossings: Opknapping, opheffingsprogramme, verminder behuisingsdigtheid, verbeter dienste.
- 1.12.3. Sentralisasie
  - Definisie: Oorkonsentrasie van mense en besighede in 'n stad.
  - Oorsake: Groot aanvraag vir eiendom, te veel stadbewoners.
  - Effekte: Toename in besoedeling, gesondheidsprobleme, omgewing word vernietig, te veel vullis produseer.
  - Oplossings: Desentralisasie van funksies, groengordels, beter bestuur en monitering van besoedeling.
- 1.12.4. Informele Nedersettings
  - Wat is dit? Soms onwettige nedersettings van afvalmateriaal gemaak.
  - Waar is dit? Op die rand van stede, kan 30 km vanaf SSK wees.
  - Probleme: Tekort aan infrastruktuur (geen sanitasie, skoon water, elektrisiteit, vullisverwydering), gebrek aan ontspanningsgeriewe, brande, hoë bevolkingsdigtheid.
- 1.12.5. Ongeregtighede
  - Definisie: Ongelykheid, onbillikheid, onregverdigheid.
  - Sosiale Ongeregtigheid: Nie alle mense het gelyke toegang tot dienste, fasiliteite en hulpbronne in 'n gebied.
  - Ekonomiese Ongeregtigheid: Mense in 'n samelewing het verskillende inkomstevlakke (bv. armoede).
  - Omgewingsongeregtigheid: Die misbruik en wanbestuur van die omgewing (bv. besoedeling).

2. Ekonomiese Geografie van Suid-Afrika

2.1. Struktuur van die Ekonomie
- Primêre Aktiwiteite: Onttrekking en ontginning van grondstowwe (bv. boerdery, mynbou).
- Sekondêre Aktiwiteite: Prosessering en verwerking van primêre materiaal (bv. vervaardiging).
- Tersiêre Aktiwiteite: Verskaf dienste aan die verbruiker (bv. groothandel, kleinhandel, finansiële dienste, vervoer, toerisme).
- Kwaternêre Aktiwiteite: Hoë vlak van vaardigheid (bv. navorsing, inligting, tegnologie, e-handel).
2.2. Historiese Ekonomiese Verskuiwings
- Tradisioneel: Ekonomie in primêre sektore gewortel, baie minerale, gunstige landbou omstandighede.
- Vroeg 1990s: Ekonomie deur tersiêre sektor gedryf, fokus op groothandel, toerisme en kommunikasie.
- Huidiglik: Kennis-gebaseerde ekonomie, groter fokus op tegnologie, finansiële dienste, e-handel.
2.3. Ekonomiese Uitdagings van SA
- Armoede.
- HIV en VIGS.
- Tekort aan vaardighede.
- Werkloosheid wat misdaad verhoog.
- 'n Energiekrisis.
2.4. Ekonomiese Konsepte
- Bruto Binnelandse Produk (BBP): Die totale waarde van goedere en dienste wat binne een jaar binne die grense van Suid-Afrika geproduseer word.
- Bruto Nasionale Produk (BNP): Die totale waarde van goedere en dienste wat deur die permanente burgers van 'n land in een jaar geproduseer word.

3. Landbou

3.1. Bydrae van Landbou tot die Ekonomie
- Dra 3,1% by tot BBP.
- Verskaf voedsel.
- Ontwikkel infrastruktuur.
- Verskaf werksgeleenthede.
- Verskaf grondstof aan nywerhede.
- Uitvoere verdien buitelandse valuta.
3.2. Faktore wat Landbou Bevoordeel
- Hoë aanvraag vir produkte (mark).
- Vrugbare vloedvlaktes.
- Hoë somertemperature help met die groei van gewasse.
- Beskikbaarheid van arbeid.
- Navorsing.
3.3. Faktore wat Landbou Benadeel/Strem
- Lae reënval.
- Gronderosie.
- Natuurlike rampe (droogtes).
- Bestaansboerdery.
- Peste laat produksie afneem.
3.4. Die Rol van Klein- en Grootskaalse Boere
- Kleinskaalse boere:
  - Kan bestaans of kommersieel wees.
  - Lae boerderyproduksie.
  - Deel van die informele sektor.
  - Sal in toekoms tot voedselsekerheid bydra.
- Grootskaalse boere:
  - Hoofsaaklik kommersieel.
  - Hoë boerderyproduksie.
  - Grootste bydraer tot die BBP.
3.5. Hoof Landbouprodukte
- Vrugte: Sagte, subtropiese, sitrus.
- Graan en sade: Mielies, koring, hawermout, sonneblom, kanola.
- Vee: Bees, skaap, vark, volstruis.
- Suiker.
- Suiwelprodukte.
3.6. Voedselsekuriteit
- Definisie: Wanneer alle mense genoeg voedsel het om 'n gesonde en produktiewe lewe te hê. Voedselonsekuriteit is wanneer nie alle mense genoeg voedsel het nie.
- Nadelige Faktore:
  - Gebrek aan vrugbare grond.
  - Natuurlike rampe (droogtes).
  - Armoede.
  - Styging in voedselpryse.
  - Klimaatsverandering.
  - Vermorsing van voedsel.
  - Grondhervorming.
  - Bevolkingsgroei.
- Maatreëls:
  - Volhoubare landbou.
  - Verhoed gronderosie.
  - Doeltreffende stoor van voedsel.
  - Reguleer voedselpryse.
  - Ondersteun kleinskaalse boere.
  - Goeie landboutegnieke.
  - Bestuur van droogtes.
  - Stedelike voedseltuine.

4. Suikerrietboerdery in Suid-Afrika

4.1. Ligging
- Hoofsaaklik in KwaZulu-Natal en Mpumalanga.
4.2. Gebruike van Suikerriet
- Produksie van suiker vir huishoudelike gebruik en vir sekondêre nywerhede (konfyt, koeldrank, lekkers ens.).
- Bagasse as byproduk: 'n Veselagtige materiaal wat oorbly nadat die stroop uit die suikerriet onttrek is. Gebruike: dierevoer, maak van papier, brandstof vir energie.
- Swartstroop as byproduk: 'n Dik, donker stroop verkry uit ru-suiker tydens die raffineringsproses. Gebruike: veevoer, maak van brouersgis en alkoholiese drankies.
4.3. Gunstige Faktore
- Baie warm en nat klimaat (tropies).
- Voldoende jaarlikse reënval: 1000-1500mm.
- Vrugbare alluviale grond.
- Temperatuurspeling van 20 tot 35 °C.
- Warm, sonnige, rypvrye weerareas.
- Goedgedreineerde sanderige leemgrond.
4.4. Ongunstige Faktore
- Afname in suikerrietpryse.
- Hoër produksiekoste (bemestingstowwe, elektrisiteit en brandstofkostes).
- Natuurrampe (bv. droogte).
- Verskeidenheid siektes en peste lei tot afname in produksie.
- Afname in verbruik as gevolg van suikerbelasting en hoër pryse.
- Afname in wins vir die produsent.
4.5. Bydrae tot die Ekonomie
- Dra R6 miljard by tot die BBP.
- Suikerriet (grondstof) stimuleer die groei van suikermeulens en raffineringsnywerhede.
- Suiker ondersteun groei van koeldrank- en soetgoednywerhede.
- Voorsien werksgeleenthede (1 miljoen) in landelike gebiede en nywerhede.
- Voorsien byprodukte aan ander nywerhede (bagasse, swartstroop).
- Suikernywerhede voorsien bagasse om elektrisiteit op te wek wat na suikermeulens teruggevoer word.
- Uitvoere (50%) verdien buitelandse valuta van R2 miljard pj.
- Ontwikkeling en verbetering van infrastruktuur.

5. Mynbou

5.1. Bydrae van Mynbou tot die Ekonomie
- Dra 9,5% by tot die BBP.
- Voorsien arbeid.
- Hawens uitgebrei (Richardsbaai en Saldanhabaai).
- Myne verskaf grondstof aan nywerhede.
- Ongeveer 50% van SA se buitelandse valuta word deur mynbou verdien.
- Stimuleer ander sektore van die ekonomie (landbou, handel ens.).
- Nuwe dorpe en infrastruktuur ontwikkel rondom myne.
5.2. Betekenis van Mynbou vir SA se Ontwikkeling
- Ontdekking van diamante en goud het infrastruktuur van SA ontwikkel.
- Hoof dryfveer agter ontwikkeling van SA.
- Mynbou verantwoordelik vir die daarstelling van universiteite en opvoedkundige inrigtings.
- Verskeidenheid van minerale.
- Mynbou het groot beleggings na SA gelok.
- Immigrante na SA gelok.
5.3. Faktore wat Mynbou Begunstig
- SA het wye reeks minerale.
- Groot mineraalreserwes.
- Baie ongeskoolde arbeid.
- Bevoordeel deur buitelandse geskoolde mynwerkers.
- Baie lande het geld in ons myne belê.
- Goed-ontwikkelde infrastruktuur.
- Lae produksiekoste want minerale naby oppervlakte geleë.
- Hoë kwaliteit van minerale.
- Groot steenkoolreserwes gebruik om elektrisiteit op te wek.
5.4. Faktore wat Mynbou Benadeel
- Hoë temperatuur ondergronds.
- Hoë koste om mynwerkers op te lei.
- Stakings deur mynwerkers.
- Groot afstande tussen myne en hawens.
- Watertekorte.
- Mynbou is 'n gevaarlike aktiwiteit.
- Pryse van minerale wissel.
- Protesaksies.
- Gebruik baie water.
- Minerale is nie-hernieubaar.
- Ongelukke in myne.
5.5. Minerale wat in Suid-Afrika ontgin word (Wêreldproduksie Rang en % van wêreldreserwes)
Mineraal Wêreldproduksie Rang % van wêreldreserwes
Platinum 1 79%
Mangaan 1 78%
Chroom 1 76%
Diamante 2 24%
Goud 5 12,7%
Steenkool 7 7,4%
Ystererts 6 0,8%

6. Goudmynbou in Suid-Afrika

6.1. Ontginningsgebiede
- Noordwes, Gauteng, Vrystaat, Wesrand.
6.2. Goudproduksie Tendens (2010-2021)
- Die goudproduksie tendens is dalend tot 2020, daarna stabiliseer dit.
6.3. Faktore wat Goudmyne Bevoordeel
- Grondstowwe: Groot reserwes van goud.
- Arbeid: Geskoold en ongeskoold.
- Krag: Elektrisiteit van steenkool.
- Markte: Plaaslik en internasionaal.
- Infrastruktuur: Pad, spoorlyn, hawens.
6.4. Faktore wat Goudmyne Strem
- Afstand vanaf kus (verhoog vervoerkoste van uit- en invoere bv. minerale en masjienerie).
- Koste van skagmynbou (diep ondergronds grawe).
- Wisselende markpryse.
- Water (koste en skaarste).
- Elektrisiteitsvoorsiening (koste en tekorte).
- Besoedeling (water; lug [stof]; visueel [mynhope]).
- Hoë temperature maak mynbou ongemaklik (diep ondergronds).
6.5. Bydrae van Goudmyne vir SA Ekonomie
- Bron van buitelandse inkomste deur uitvoere.
- Voorsien werksgeleenthede vir ongeveer 500 000 mense.
- Voorsien grondstowwe aan die vervaardigingsektor.
- Myne betaal belasting aan die regering wat help om die land te ontwikkel.
- Baie stede het in die mynbougebiede ontwikkel.
- Inkomste uit mynbou het die ontwikkeling van infrastruktuur in SA befonds (paaie, spoorweë, hawens).

7. Die Sekondêre Sektor

7.1. Tipes Nywerhede
- Ligte nywerhede: Ligte grondstowwe, ligte masjinerie, min lugbesoedeling en geraas (bv. elektriese goedere, klerasie, voedselverwerking).
- Swaar nywerhede: Groot hoeveelhede grondstof, swaar masjinerie, baie lugbesoedeling en geraas (bv. staal, olieraffinadery, skeepsbou).
- Grondstof georiënteerd: Naby grondstof geleë (bv. yster- en staalnywerhede).
- Markgeoriënteerd: Naby verbruiker geleë (bv. kaasverwerking).
- Ongebonde nywerheid: Ligging word nie deur die toegang tot 'n mark of grondstof bepaal nie (bv. sagteware, navorsing).
- Alomteenwoordige: Kan enige plek geleë wees (bv. selfoonmaatskappye).
- Brugnywerhede: Tussen die grondstof en die mark geleë (bv. olieraffinadery).
7.2. Bydrae van die Sekondêre Sektor tot die Ekonomie
- Ongeveer 22% van die BBP.
7.3. Belangrikheid van Industriële Ontwikkeling in Suid-Afrika
- Uitvoere verdien buitelandse valuta.
- Verskaf meer en hoër betaalde indiensneming.
- Ontwikkel meer vaardighede, wat nuwe tegnologie tot gevolg het.
- Industriële groei stimuleer groei van ander dienste en fasiliteite.
7.4. Faktore wat die Ligging van 'n Nywerheid Beïnvloed
- Grondstof.
- Markte.
- Water.
- Vervoer.
- Krag.
- Arbeid.
- Regeringsbeleid.
7.5. Faktore wat Industriële Ontwikkeling in SA Bevoordeel
- Groot verskeidenheid grondstowwe.
- Goed-ontwikkelde infrastruktuur.
- Goedkoop, gelyk grond beskikbaar.
- Groot geskoolde- en ongeskooldearbeidsmag.
- Toegang tot plaaslike en internasionale mark.
- Hawens vir uitvoere.
7.6. Faktore wat Industriële Ontwikkeling in SA Benadeel
- Groot afstande tussen SA en buitelandse markte (verhoog vervoerkoste).
- Tekort aan geskoolde arbeid.
- Stakings.
- Water- en elektrisiteit tekort.
- Lugbesoedeling.

8. Nywerheidstreke van Suid-Afrika

8.1. PWV (Gauteng)
- Tipes nywerhede: Chemikalieë, yster en staal, motorfabrieke, masjinerie.
- Faktore wat ligging begunstig/bevoordeel: Groot markte, netwerk van paaie en spoorlyne, volop arbeid, verskeidenheid grondstowwe, genoeg water (bv. Vaaldam), goedkoop elektrisiteit.
- Faktore wat ligging strem/beperk/benadeel: Watertekorte, besoedeling (lug- & water besoedeling [sure] van myne), vatbaar (meer as 50% van SA nywerhede hier), opeenhopings en druk op hulpbronne.
8.2. Durban-Pinetown (Ethekwini)
- Tipes nywerhede: Chemikalieë, voedselverwerking, suiker- en olieraffinaderye, motors.
- Faktore wat ligging begunstig/bevoordeel: Toegang tot verskepingshawe (Durban hawe), groot markte, goedontwikkelde vervoerroetes, volop geskoolde en ongeskooldearbeid, goeie watervoorsiening.
- Faktore wat ligging strem/beperk/benadeel: Min gelyke grond om nog groot nywerhede te bou, besoedeling, warm, vogtige klimaat skep ongunstige werkstoestande, ontwikkeling van Durban hawe is beperk.
8.3. Suidwes Kaap en Port Elizabeth-Uitenhage
- Ligging moet geken word.

9. Dube Handelshawe NOS (Spesiale Ekonomiese Sone)

9.1. Wat is 'n NOS (Nywerheidsontwikkelingsone)?
- 'n Industriële gebied wat aan 'n see of lughawe gekoppel word.
9.2. Waar is die Dube Handelshawe geleë?
- By die King Shaka Internasionale Lughawe, ongeveer 30 km vanaf Durbanhawe en 90 km vanaf Richardsbaai-hawe in KZN.
9.3. Wat is die Dube Handelshawe NOS?
- Die enigste fasiliteit in Afrika wat 'n internasionale lughawe, vragterminaal, pakhuise, kantore, kleinhandel, hotelle en landbou kombineer.
- Dit kan ook beskou word as 'n Spesiale Ekonomiese Sone (SES), geografiese aangewysde areas van 'n land om spesifieke ekonomiese aktiwiteite te teiken.
9.4. Die 5 Sones van Dube Handelshawe NOS
- Dubestad: Besigheid en gasvryheid.
- Dubehandelsone: Industrieel.
- Dube agrisone: Landbou.
- Dube vragterminaal: Vraghantering.
- Dube iconnect: Telekommunikasie.
9.5. Doelwitte van die Dube Handelshawe
- Vervaardiging van waarde-toegevoegde produkte.
- Verhoog waarde-toegevoegde produksie.
- Platform vir nuwe industrieë.
- Uitvoer-georiënteerde vervaardigingsindustrieë.
- Moet buitelandse beleggings lok.
- Om infrastruktuur te ontwikkel op te gradeer.
- Verskaf werksgeleenthede.
9.6. Voordele van Ligging
- Kusligging met twee hawens.
- King Shaka Internasionale Lughawe.
- Toegang tot globale bestemmings.
- Uiters doeltreffende infrastruktuur.
- Voorsien ondersteunende dienste.
- Belangrike vragkorridor tussen Gauteng en die hawens van Durban en Richardsbaai.
- 50-jaar meesterplan.
9.7. Ekonomiese Impak (Voordele)
- Skep werk.
- Verdienstepotensiaal verhoog.
- Toegang tot hulpbronne van hierdie gebiede.
- Bevorder die ontwikkeling van nuwe en bestaande infrastruktuur.
- Toegang tot verskillende markte en help met ekonomiese opheffing.
- Bevorder plaaslike en internasionale handel.
- Doeltreffende vervoernetwerke vervoer grondstowwe en vervaardigde produkte.
- Werksgeleenthede.
- Buitelandse belegging (Vervaardiging).
- Bevorder invoer en uitvoer.
9.8. Sosiale Impak (Voordele)
- Skep werk.
- Verdienstepotensiaal verhoog.
- Koopkrag van plaaslike bevolking verhoog.
- Ontwikkel vaardighede.
- Infrastruktuur ontwikkel.
- Verbetering van dienste en fasiliteite.
- Meer beleggings/groter inkomste vir gebied.
- Verbeter lewenskwaliteit van inwoners.
- Armoede verlig.

10. Ruimtelike Ontwikkelingsinisiatief (ROI) – Maputo Ontwikkelingskorridor

10.1. Wat is 'n ROI?
- Vervoer- & kommunikasieskakels tussen vername nywerheidstreke, metropolitaanse gebiede en hawens.
10.2. Waar is die Maputo Vervoerkorridor?
- Ongeveer 630km vervoerroete vanaf Johannesburg in Gauteng tot by die hawe van Maputo in Mosambiek aan die Indiese Oseaan.
10.3. Doelwitte van Maputo ROI
- Ontwikkeling en verbetering van bestaande vervoerroetes.
- Vervoer van grondstowwe en verwerkte produkte per pad en spoor.
- Lok infrastruktuur en besigheidsbeleggings na arm gebiede.
- Stimuleer ekonomiese aktiwiteite langs vervoerkorridors en bevorder handel.
- Bevorder toegang tot markte.
- Skep werksgeleenthede.
10.4. Voordele van Maputo Korridor
- Verbind Gauteng se hoogs industriële- en ekonomiese kern met die naaste diepsee hawe in Maputo, Mosambiek.
- Verbind Limpopo provinsie (produsent van vrugte & uitvoer van minerale) met die naaste diepsee hawe.
- Dit gaan deur Mpumalanga waar die grootste deel van Suid-Afrika se elektrisiteit opgewek, en steenkool uitgevoer word.
- Bied toegang tot nasionale en internasionale toerisme bestemmings.
10.5. Vername Ekonomiese Ontwikkelings
- Die opgradering en ontwikkeling van: die N4 snelweg & Maputo hawe, grenspos in Mosambiek, die spoorlyn tussen Johannesburg en Maputo, 'n gaspyplyn tussen Sasolburg en Maputo, staalvervaardiging in Middelburg, voertuigvervaardiging in Pretoria.
10.6. Faktore wat Ontwikkeling Bevorder
- N4 korridor maak die gebied toeganklik.
- Toeriste attraksies lok beleggers/besoekers.
- Maputo hawe hanteer 6,5 miljoen vrag.
- Steenkool en kragstasies vir energiebronne.
- Die verwerking van suikerriet.
- Opgradering van die suikerterminaal by die Maputo hawe.
10.7. Faktore wat Ontwikkeling Strem
- Hoë instandhoudingskoste van die N4 snelweg.
- Onderhoudskoste van die grenspos en vertragings by die grenspos.
- Hoë tariewe vir gebruik van pad, spoor, hawe, en skeepsrederye.
10.8. Impak van die Maputo-Ontwikkelingskorridor
- Ekonomiese Impak/Voordele:
  - Werksgeleenthede vir plaaslike gemeenskappe.
  - Verdienste (inkomste) neem toe.
  - Koopkrag neem toe.
  - Vervoernetwerke verbeter toegang tot handel.
  - Lok informele/formele ekonomiese bedrywe.
  - Verbeter plaaslike infrastruktuur.
- Sosiale Impak/Voordele:
  - Lewensgehalte (welsyn) verbeter.
  - Meer en beter dienste.
  - Toegang tot dienste en geriewe verbeter.
  - Geld/Opbrengste word aangewend om gemeenskapsprojekte te ontwikkel.
  - Entrepreneurs word geskep.

11. Die Tersiêre Sektor en Internasionale Handel

11.1. Die Tersiêre Sektor
- Definisie: Voorsien dienste aan mense.
- Bydrae tot die Ekonomie:
  - Verskaf werk.
  - Dra by tot BBP (66%).
  - Hoër inkomste wat in die tersiêre sektor verdien word lei tot hoër lewenstandaard.
  - Kennis word gebruik om ander sektore te verbeter.
  - Prokureurs, ingenieurs, dokters ens. verskaf werk.
  - Ontwikkeling in landbou en nywerhede het ontwikkeling in dienste tot gevolg.
11.2. Internasionale Handel
- Definisie: Die ruil van goedere en dienste tussen lande.
- Invoere: Goedere wat in die land ingebring word.
- Uitvoere: Goedere wat uit die land gestuur word.
- Voordele van Internasionale Handel:
  - Ontslae raak van surplus goedere.
  - Optimale gebruik van natuurlike hulpbronne.
  - Toegang tot buitelandse valuta.
  - Groter verskeidenheid van goedere beskikbaar.
  - Beter kwaliteit van goedere.
  - Nouer bande tussen lande.
  - Groter uitruiling van tegniese kennis.
  - Ontwikkeling van vervoer en kommunikasie.
  - Toename in salarisse.
  - Toename in werksgeleenthede.
  - Kompetisie, beide plaaslik en internasionaal.
- Nadele van Internasionale Handel:
  - Afhanklikheid van ontwikkelde lande.
  - Plaaslike produksie kan ly.
  - Plaaslike nywerhede oorskadu.
  - Ryk lande mag politieke sake in ander lande beïnvloed.
  - Mededinging onder lande.
11.3. Rol van Vervoer in die Ekonomie
- Verskaf toegang tot verskeidenheid gebiede.
- Open toegang tot nuwe markte.
- Verhoog binnelandse- en internasionale handel.
- Ontwikkel minder ontwikkelde gebiede in die platteland.
- Verminder kostes in baie ekonomiese sektore.
- Verbeterde besigheidsdoeltreffendheid.

12. Informele Sektor

12.1. Definisie
- Mense werk nie in die formele sektor nie (smouse, parkeerwagte, tydelike arbeiders).
- Nie geregistreer. Betaal nie belasting nie.
12.2. Kenmerke
- Werkers werk vir hulleself.
- Tydelike arbeid.
- Semi- en ongeskooldewerkers.
- Min kapitale belegging.
- In ontwikkelende lande.
- Geen werksekuriteit.
- Geen bydrae tot die BBP.
12.3. Redes vir Groei
- Verloor werk in formele sektor.
- Meganisasie op plase en in nywerhede.
- Geen formele kwalifikasies.
- Immigrante kan nie wettige werk kry nie.
12.4. Belangrikheid
- Verskaf inkomste.
- Werkloosheid neem af.
- Laer pryse vir goedere.
- Mense ontwikkel entrepreneur-vaardighede.
- Afname in misdaad.
12.5. Probleme/Uitdagings
- Geïntimideer deur plaaslike owerhede.
- Gee toegang tot behoorlike handelsfasiliteite.
- Blootgestel aan die weer.
- Kry geen lenings van banke nie.
- Onbetroubare inkomste.
- Het nie vaardighede en opleiding vir die formele ekonomie nie.
12.6. Hoe Verbeter?
- Voorsien gebied vir informele handel.
- Verskaf stalletjies.
- Toegang tot banklenings.
- Reguleer die sektor.
- Vennootskappe tussen die privaatsektor en informele handelaars.
- Verbeter vaardighede deur leerprogramme.
- Verskaf stoorfasiliteite.
NB: Moenie 'informele sektor' en 'informele nedersetting' met mekaar verwar nie. Informele sektor is die ekonomiese term vir mense wat nie werksaam is in die formele sektor nie. Informele nedersetting verwys na 'plakkerskampe' waar mense leef.

13. Kaartwerk: Berekeninge

13.1. Afstand
- Formule: (Kaartafstand x Skaal) / 100 000 = Antwoord in km.
13.2. Area
- Formule: L x b = Antwoord in km².
13.3. Gradiënt
- Formule: VI (Hoogte) / HE (Afstand) = Geen eenhede (bv. 1:23).
13.4. Magnetiese Peiling
- Formule: Magnetiese deklinasie + Peiling.
13.5. Magnetiese Deklinasie
- Verskil tussen Mag N en Ware N.
13.6. Vertikale Oordrywing
- Formule: Vertikale skaal / Horisontale skaal = Antwoord = X Keer.
13.7. Berekening Wenke
- Ken die formule.
- Skryf die formule neer.
- Meet in die korrekte eenheid soos geleer.
- Toon alle stappe in jou berekening.
- Toon die maateenhede in jou finale antwoorde vir afstand, area en magnetiese peiling.
- Toon Keer (X) in jou finale antwoord vir vertikale vergroting (bv. 20 keer).
- Toon slegs ° & ` in jou finale antwoord vir magnetiese peiling.
- Toon ° & ` en wes van ware noord in jou finale antwoord vir magnetiese deklinasie.

14. Kaartinterpretasie (RDINE)

14.1. Reliëf
- Berge, valleie, hoogste/laagste punte.
- Kontoere, trig. bakens, hoogtepunte, hoogtemerke.
14.2. Dreinering
- Riviere tipes, damme, see, klimaat.
14.3. Infrastruktuur
- Hoofpaaie (rooi), spoorlyn (swart).
14.4. Nedersettings
- Standplaas en ligging.
- Tipes (landelik, stedelik).
- Patrone (kern, verspreid).
- Vorme (rond, kruispad, linier).
- Grondgebruiksones.
- Straatpatrone (ruit, radiaal, onreëlmatig).
14.5. Ekonomiese Aktiwiteite
- Boerdery (groen), nywerhede (swart).
- Ekonomiese sektore en voorbeelde.
- Faktore wat landbou/nywerhede bevoordeel/benadeel.

15. Geografiese Inligtingstelsels (GIS)

15.1. Definisie
- 'n Rekenaarstelsel van hardeware, sagteware en metodes, wat ruimtelike data (geoverwysde data) saam met nie-ruimtelike data (attribuutdata) vaslê, bestuur, manipuleer, analiseer, modelleer en vertoon om komplekse beplanning- en bestuursprobleme op te los.
15.2. Komponente
- Hardeware, sagteware, data, mense en metodes.
- Rekenaar en GIS program, skerm, sleutelbord, muis, drukker, skandeerder en versyfertafel.
- Vir vaslegging, invoer, bestuur en vertoon van data.
15.3. Data
- 15.3.1. Databronne
  - Topografiese kaarte, satellietbeelde, lugfotos, veldwerk, administratiewe rekords.
- 15.3.2. Afstandswaarneming
  - Verkryging van informasie oor die aardoppervlak met sensors op platforms (weerballonne, vliegtuie, satelliete) deur energie wat die aarde reflekteer of uitstraal, sonder fisiese kontak.
- 15.3.3. Data Tipes
  - Ruimtelike data (geoverwysde data): Geografiese voorwerpe op die aardoppervlak (punt, lyn, oppervlak op kaarte; nodus, vektor, poligoon in GIS).
  - Nie-ruimtelike data (attribuutdata): Eienskappe, kenmerke, beskrywing van die ruimtelike voorwerpe (in tabelformaat: kwalitatief en kwantitatief).
- 15.3.4. Datastrukture
  - Raster (pixels).
  - Vektor (PLO=NVP).
- 15.3.5. Resolusie
  - Definisie: Vermoë van die sensor om 'n skerp en duidelike beeld te skep.
  - Ruimtelike resolusie: Hoeveelheid detail wat waargeneem word (vasgestel deur pixelgrootte).
    - Hoë resolusie (klein pixels, baie pixels, duidelike beeld).
    - Lae resolusie (groot pixels, min pixels, onduidelike beeld).
  - Spektrale resolusie: Sensor neem waar oor verskeie spektrale bande.
15.4. Funksies
- Vaslê, bestuur, manipuleer, analiseer (ontleed), modelleer en vertoon.
- Manipulasie (verander/aanpas):
  - Integrasie: Samevoeging van twee of meer datalae om nuwe data te skep.
  - Navraag: Oplossing van 'n geografiese vraag.
  - Buffers: 'n Sone om 'n geografiese voorwerp op 'n vasgestelde afstand te trek om 'iets uit te hou of binne te hou'.
- Word gebruik vir die bevraagtekening en analise.
15.5. Mens
- GIS tegnici: Data-invoerders, data-verwerkers, GIS programmeerders en GIS bestuurders.
- GIS gebruikers: Alle gebruikers van ruimtelike produkte.
- Vaslegging, invoer en bestuur.
- Kaarte, ortofotos, lugfotos en satellietbeelde.
- Attribuut ontleding en statistieke.
15.6. Hoofdoel
- Om komplekse beplanning- en bestuursprobleme op te los.
- Antwoorde te verskaf van geografiese vrae (Wie, wat, waar, wanneer, waarom, hoe, hoekom, hoeveel).
15.7. Belangrikheid van Data
- Datasekuriteit, datadeling en datastandaardisering is baie belangrik.
15.8. Organisasies wat GIS gebruik
- Munisipaliteite, natuurbewaring, staatsdepartemente, ontwikkelaars, weermag, polisie, myne ens.

Graad 12 Geografie Oorlewingsgids: Nedersettings en die Ekonomie van Suid-Afrika

Graad 12 Geografie Oorlewingsgids: Nedersettings en die Ekonomie van Suid-Afrika